Blokowanie rachunków bankowych przez organy skarbowe to praktyka, która wywołuje ogromne emocje. Choć narzędzia takie jak STIR (System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej) zostały stworzone w celu walki z oszustwami podatkowymi, ich zastosowanie w praktyce często wykracza poza pierwotne założenia. Uczciwi przedsiębiorcy mogą paść ofiarą blokady konta, co w skrajnych przypadkach prowadzi do upadłości firmy, zanim sąd zdąży rozpatrzyć sprawę. Prawnicy i przedstawiciele przedsiębiorców alarmują, że brakuje realnych zabezpieczeń przed nadużyciami, a odpowiedzialność organów za ewentualne błędy jest iluzoryczna.

Dwa tryby blokowania kont – prewencja czy represja?

Blokada konta bankowego przedsiębiorcy może być nałożona w dwóch trybach:

Środek zabezpieczający – stosowany nawet przed terminem wymagalności zobowiązania podatkowego. Wystarczy, że skarbówka uzna, iż istnieje „uzasadniona obawa” niewykonania zobowiązania.

• Podstawa prawna: Art. 33 § 1 Ordynacji podatkowej, który przewiduje, że zabezpieczenia można dokonać, gdy podatnik m.in. nie uiszcza wymagalnych zobowiązań lub zbywa majątek w sposób utrudniający egzekucję. To jednak tylko przykłady, co pozwala organowi na szeroką interpretację i możliwość zajęcia konta na każdym etapie, także przed zakończeniem kontroli podatkowej czy celno-skarbowej.
• Komentarz eksperta: „Zajęcie może nastąpić zanim podatnik dowie się o domniemanych nieprawidłowościach, które niekoniecznie muszą mieć miejsce” – wyjaśnia adwokat Maciej Obrębski.

Blokada w systemie STIR – decyzja o blokadzie jest wynikiem automatycznej analizy ryzyka na podstawie algorytmu. Analizowane są m.in. transakcje, zachowania podatników, powiązania z podmiotami podejrzanymi o wyłudzenia oraz relacje z krajami wysokiego ryzyka.

• Ministerstwo Finansów: Twierdzi, że blokada rachunku STIR dotyczy wyłącznie „podmiotów kwalifikowanych” i ma zapobiegać wyłudzeniom skarbowym. Jednak prawnicy wskazują, że brak transparentności w działaniu algorytmu budzi poważne wątpliwości.

Problematyczne skutki automatyzacji

Algorytmy STIR są bezwzględne. Nawet jeśli początkowa blokada na 72 godziny jest krótkotrwała, jej przedłużenie na trzy miesiące może doprowadzić do bankructwa. Przedsiębiorca nie ma w tym czasie dostępu do środków, co uniemożliwia mu prowadzenie działalności gospodarczej.

• Alicja Sarna z CRIDO: „STIR nie tylko uderza w podmioty podejrzane o oszustwa, ale również w firmy, które nieumyślnie współpracowały z nieuczciwymi kontrahentami. Skutki są nieodwracalne – blokada konta może doprowadzić do wykreślenia podatnika z rejestru VAT.”

Statystyki blokad – mniej nie znaczy lepiej

Z danych Ministerstwa Finansów wynika, że w 2023 roku liczba blokad kont spadła do 315, a w 2024 (do III kwartału) odnotowano 217 takich przypadków. Jednak brak informacji o zasadności tych blokad uniemożliwia ocenę, czy narzędzie to rzeczywiście działa zgodnie z intencjami.

Brak odszkodowań i odpowiedzialności za błędy

Jednym z największych problemów dla przedsiębiorców jest brak realnych możliwości uzyskania odszkodowania za niesłusznie nałożone blokady. Chociaż przepisy teoretycznie dają taką możliwość, praktyka sądowa pokazuje, że:

• Odszkodowanie od Skarbu Państwa: Wymaga uzyskania orzeczenia potwierdzającego niezgodność działania organu z prawem. Procesy takie trwają latami i często nie rekompensują strat poniesionych przez przedsiębiorcę.
• Odpowiedzialność urzędnika: Złożenie pozwu przeciwko konkretnemu urzędnikowi jest w Polsce niezwykle trudne i rzadko prowadzi do sukcesu.

Nieskończoność blokady – pułapka art. 33 Ordynacji podatkowej

Jeszcze bardziej problematyczne są blokady w trybie zabezpieczenia z art. 33 Ordynacji podatkowej, ponieważ nie mają one ograniczenia czasowego.

• Maciej Obrębski: „Organ skarbowy nie musi spieszyć się z wyjaśnieniem sprawy, a przedsiębiorca jest w tym czasie całkowicie sparaliżowany. Coraz częściej sprawy trafiają do prokuratury, gdzie kontrola podatkowa zmienia się w postępowanie karne, a przedsiębiorca nie ma dostępu do akt.”

Podsumowanie

Blokady kont bankowych miały być skutecznym narzędziem walki z wyłudzeniami podatkowymi, ale w praktyce często uderzają w uczciwych przedsiębiorców. Brak przejrzystości, automatyzm działania i ograniczone prawa obrony sprawiają, że narzędzie to staje się „bronią atomową” w rękach skarbówki.

Zdaniem ekspertów konieczne są zmiany legislacyjne, które wprowadzą większą kontrolę nad stosowaniem tego narzędzia i ochronę przedsiębiorców przed jego nadużywaniem. W przeciwnym razie prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce pozostanie ryzykownym „polem minowym”.